Historia herbaty – Niesamowita podróż napoju, który podbił świat

Herbata, ta skromna infuzja liści, przerodziła się w globalny fenomen kulturowy, kształtujący obyczaje i tradycje na całym świecie. Początkowo herbata była ceniona przede wszystkim za swoje właściwości lecznicze, by z czasem stać się symbolem gościnności i kluczowym elementem towarzyskich zgromadzeń. W Chinach, jej ojczyźnie, herbata przekształciła się z codziennego napoju w skomplikowaną ceremonię, co świadczy o głęboko zakorzenionej tradycji i kulturze picia herbaty. Jako napój oraz towar handlowy, herbata odgrywała kluczowe role w historii wielu narodów, spowodowała rozwój morskich szlaków handlowych, łączących Wschód z Zachodem.

Kto odkrył herbatę?

Według legendy, chiński cesarz Shen Nong, znany jako pionier w dziedzinie medycyny ziołowej, przypadkowo odkrył herbatę około 2737 r. p.n.e., kiedy to liście z pobliskiego krzewu wpadły do jego garnka z gotującą się wodą. Ta spontaniczna reakcja ujawniła nie tylko przyjemny aromat, ale i orzeźwiający smak, co zachęciło cesarza do dalszych eksperymentów z tymi liśćmi. Shen Nong zaczęto uważać za ojca chińskiej herbaty, a jego odkrycie za początek epoki, w której herbata stała się nieodłącznym elementem chińskiej kultury i medycyny.

Jaka była pierwsza herbata?

Pierwsze napary herbaty prawdopodobnie różniły się znacznie od współczesnych. Początkowo herbata była spożywana w bardzo surowej formie – jako świeże liście herbaty gotowane w wodzie, co miało podkreślać jej naturalne właściwości zdrowotne. Wraz z upływem czasu, różne metody obróbki liści – takie jak suszenie, fermentacja czy prażenie – zaczęły wprowadzać różnorodność w smakach i aromatach. W Chinach rozwinęły się różne metody parzenia herbaty, co pozwoliło na stworzenie wielu rodzajów takich jak herbata biała, herbata zielona, herbata czarna i herbata czerwona, każda z nich posiada unikalny profil smakowy, aromat i charakterystyczną cechą.

Ciekawostka: Przykładowo Herbata pu-erh (普洱茶 pǔ’ěr chá, nazywana czasem w Polsce herbatą czerwoną) przechodzi dodatkowy proces leżakowania i fermentacji z udziałem mikroorganizmów

Skąd historycznie pochodzi roślina herbaty?

Chińska herbata Camellia sinensis, znana również jako Thea sinensis, to gatunek z rodziny kameliowatych, wywodzący się z południowo-wschodniej Azji. Historia jej uprawy jest pełna niepewności. Krzewy z chińskich odmian (Camellia sinensis var. sinensis) występują w południowo-zachodnich Chinach, choć nie jest pewne, czy są one dzikie. Uważa się, że są one uprawiane od co najmniej 2 tysięcy lat, a według niektórych źródeł nawet od niemal 5 tysięcy lat. Początkowo wykorzystywano je do celów leczniczych, a pierwsze doniesienia o użyciu liści herbaty do przygotowania orzeźwiającego napoju datują się na okres między IV a VI wiekiem n.e.

Twierdzenie, że herbata chińska pochodzi wyłącznie z Chin, jest uproszczeniem. Istnieją teorie, według których herbata dotarła do Chin z Asamu w III wieku n.e. wraz z buddyjskimi mnichami, co jest prawdopodobne, biorąc pod uwagę naturalne występowanie indyjskiej odmiany herbaty (Camellia sinensis var. assamica) w lasach Asamu, Birmy oraz na wyspie Hainan. Krytycy tej teorii podkreślają, że w tych regionach nie istniała tradycja parzenia herbaty. Większość naukowców zgadza się, że Camellia sinensis pochodzi z Asamu, skąd mogła przedostać się do chińskiej prowincji Yunnan, gdzie następnie została udomowiona. Kultura związana z piciem herbaty przyjęła w obu krajach odmienne postacie

Skąd się wzięła nazwa „herbata”?

Co do pierwotnej nazwy herbaty, według Wikipedii zapisywana jest ona w Chinach znakiem 茶, który czytany jest różnie w zależności od dialektu: jako tê w dialekcie hokkien, co wpłynęło na nazewnictwo w językach zachodniej Europy, oraz jako chá w dialektach kantońskim i mandaryńskim, z wariantami popularnymi w krajach wschodnich takich jak Indie, Iran, Turcja, Rosja czy Czechy.

W Polsce słowo „herbata” pochodzi od łacińskiego „herba” oznaczającego „zioło” oraz od zlatynizowanej formy chińskiej nazwy – „thea”. Herbata z początku była traktowana jako środek leczniczy, dostępna wyłącznie w aptekach, co wpłynęło na jej nazewnictwo, odnoszące się do jej właściwości zdrowotnych.

Historia herbaty w Polsce

Herbata w Polsce zaczęła zyskiwać na popularności dopiero w XVIII wieku, chociaż pierwsze wzmianki pojawiają się już w XVII wieku. Znaczący wpływ na jej rozpowszechnienie miała królowa Maria Ludwika Gonzaga, która przyniosła zwyczaj picia czarnej herbaty z Francji, gdzie była ona już wówczas modna wśród arystokracji. W Polsce herbata szybko stała się symbolem elegancji i dobrego smaku, a także stałym elementem dworskiej etykiety. Z czasem zaczęła być dostępna nie tylko dla arystokracji, ale również dla szerszych warstw społecznych, stając się popularnym napojem w całym kraju.

Jak wspomniałam wyżej w języku polskim termin „herbatka” oznacza różne napary ziołowe. Wpływy rosyjskie od XVIII wieku zwiększyły popularność herbaty, którą zaczęto traktować jako lecznicze zioło i spożywać w ramach picia z samowara. Wpływ na to miały kontakty z Francją oraz inne europejskie wpływy, które spopularyzowały picie herbaty jako codzienny rytuał. Rozpowszechnienie herbaty w Polsce było także związane z większą dostępnością tego produktu na skutek rozwijającego się handlu międzynarodowego.

Samowar, czyli urządzenie do samodzielnego gotowania wody, stał się symbolem rodzinnych spotkań i elegancji. Składający się z metalowego dzbanka z rurką, przez którą przepływa komin, samowar stał się popularny w Polsce dzięki rosyjskiej tradycji picia herbaty. Został wprowadzony do polskiego obyczaju jako sposób na umacnianie więzi podczas rodzinnego biesiadowania, stając się okazją do długich, intymnych rozmów.

Józef Piłsudski, marszałek i miłośnik herbaty, również przyczynił się do popularyzacji tego napoju. Wbrew dominacji kawy na zachodzie i południu Polski, herbata pozostawała ulubionym napojem ludzi na Kresach Wschodnich. Piłsudski preferował mocne, aromatyczne herbaty, parzone w samowarze. Spotkania przy herbacie, organizowane raz w miesiącu, były okazją do skosztowania ulubionych ciastek i innych sezonowych przysmaków w towarzystwie gości.

Obecnie statystyczny polak zużywa na parzenie herbaty około 1 kg suszu. Herbata w Polsce jest najczęściej pitym gorącym napojem.

Herbatę po raz pierwszy napotkali Rosjanie w pierwszej połowie XVI wieku podczas podboju Syberii i w ramach kontaktów dyplomatycznych z Chinami. W Rosji herbata jest tradycyjnie określana mianem czaju. Na carskim dworze herbata pojawiła się w 1618 roku jako dar cesarza Chin dla cara Rosji.

W Zachodniej Europie pierwsze wzmianki o herbacie pojawiają się na koniec XVI wieku; Marco Polo o niej nie wspomina. W 1589 roku jezuita J.P. Maffei opisał herbatę w swoim dziele „Historia Indii”. Kolejne relacje przynieśli Mikołaj Trigault w 1615 roku i Alvaro Samedo w 1643 roku.

Polski misjonarz, podróżnik i przyrodnik, Michał Boym, dostarczył bardziej szczegółowe informacje. W swoim manuskrypcie „Rerum Sinensium Compendiosa Descriptio”, napisanym przed 1656 rokiem, opisuje on herbaciany krzew, z którego liści przyrządza się w Chinach napój zwany Cia. Liście te zbierane są na wzgórzach, suszone na małym ogniu na żelaznych siatkach i zaparzane wrzątkiem, co nadaje im zieloną lub żółtą barwę. Herbata ta jest zazwyczaj spożywana w formie gorzkiej, choć często słodzona dla gości. Japończycy natomiast piją herbatę, mieszając proszek z liści z wodą, co jest dla nich typowym sposobem konsumpcji. Michał Boym zauważa także, że herbata orzeźwia w upały, zapobiega kamicy i senności.

Herbata dotarła do Europy dzięki Holendrom na początku XVII wieku. Do Anglii herbata trafiła w 1658 roku za sprawą Thomasa Garraway’a, kupca i właściciela sklepu w Londynie.. W 1618 roku herbata została przekazana Rosji w formie daru od cesarza Chin dla cara Michała I Romanowa.

W połowie XIX wieku Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska rozpoczęła masową uprawę herbaty w Indiach, korzystając z sadzonek i nasion przywiezionych z Chin przez Roberta Fortune’a.

Dodatkowe informacje

Herbata, od swych skromnych początków jako zioło lecznicze w Chinach, stała się kulturowym fenomenem. Zwyczaj picia herbaty przyjął się na całym świecie, przekształcając się w różnorodne formy, od japońskiej ceremonii zwanej cha no yu, po angielskie five’oclock. Kultura związana z piciem herbaty ma swoje unikalne odmiany w każdym kraju, odświętnie celebrując ten prosty, a zarazem wyrafinowany napój.

Dzisiejsza herbata występuje w wielu odmianach, od delikatnej białej herbaty, przez aromatyczną zieloną, po intensywną i głęboką herbatę pu erh. Współczesne metody obróbki, selekcji liści i parzenia herbaty dążą do wydobycia najlepszych wartości smakowych, podkreślając jej dobroczynne właściwości i wyjątkowy charakter. Pamietaj, że sposób parzenia herbaty zależy od rodzaju herbaty.

Historia herbaty jest przykładem tego, jak produkt może ewoluować i przekształcać kultury, wprowadzając do życia codziennego element elegancji i spokoju. Herbaty, jako napój ludzi ze wszystkich stron świata, pokazuje, jak wspólne doświadczenia i przyjemności mogą łączyć ludzi bez względu na granice.